Μουσείο Ιατρικής, Πανεπιστήμιο Κρήτης

Εκθέματα

Ιατροσόφιον
Συσκευή πνευμοθώρακα
Ακτινολογικό μηχάνημα
Πρώτες συσκευές αναισθησίας
Δοχεία Εργαλεία

Ανακοινώσεις

2024-10-09 Πρόγραμμα σπουδών σύντομης διάρκειας στις Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες - Aιτήσεις συμμετοχής 2024-25 έως 15-10-2024

2024-05-23 Δωρεά προς το Μουσείο Ιατρικής Κρήτης

2024-05-22 Ημερίδες στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για την ανάδειξη του Ασκληπιείου της αρχαίας Λεβήνας

2024-04-01 Εκπαιδευτικές Δράσεις στο Ασκληπιείο της Λεβήνας: Απρίλιος 2024

2024-03-29 Webinar: η Ιατρική στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης

περισσότερες ανακοινώσεις

Eκθέματα / Φαρμακοδοχεία

Σε μία σύντομη ιστορική- αρχαιολογική ανασκόπηση των φαρμακοδοχείων μέχρι τα μέσα του 20ου αι. προσελκύει το ενδιαφέρον μας η εξέλιξη των δοχείων ως συμβόλων των ευρύτερων κοινωνικών και πολιτισμικών αξιών σε διάφορες ιστορικές εποχές και κοινωνίες. Ένα ιδιαίτερο εμπόδιο ως προς την αναγνώριση ενός δοχείου ως φαρμακοδοχείου είναι η δυσκολία ακριβούς ταύτισης της ουσίας που περιείχε. Όταν υπάρχει επιγραφή ή υπόλειμμα περιεχομένου που διευκολύνει αυτή τη σύνδεση, η φαρμακευτική χρήση θεωρείται περισσότερο σίγουρη. Ακόμα όμως και αν ταυτιστεί η ουσία που περιεχόταν σε αυτό, ένα θέμα που παρουσιάζεται είναι να αποδειχθεί ότι η ουσία αυτή ήταν φαρμακευτική, καθώς πολλές ουσίες εκτός από τη φαρμακευτική ιδιότητα είχαν και δεύτερη χρήση, δηλαδή, ήταν αρωματικές και άλλες χρησιμοποιούνταν για καλλωπισμό. Επίσης ένα δοχείο πολλές φορές μπορούσε μετά την αρχική χρήση του για φύλαξη φαρμακευτικής ουσίας να αξιοποιηθεί με δεύτερη χρήση τη φύλαξη άλλου είδους ουσίας.

Τα πρώτα φαρμακοδοχεία φαίνεται ότι ήταν φτιαγμένα από υλικά όπως ο πηλός, το γυαλί, ο λίθος και το ξύλο. Το γυαλί δε διαποτίζεται από τα υγρά, επομένως ήταν κατάλληλο για τη φύλαξη φαρμάκων και αρωμάτων. Από την εποχή του Λίθου και την εποχή του Χαλκού τα δείγματα που έχουμε είναι ελάχιστα και αμφισβητούμενα. Στην εποχή του Χαλκού τυπικές μορφές φαρμακευτικών συσκευών είναι μεταξύ των άλλων οι πυξίδες. Στη Μινωική Κρήτη υπάρχει μεγάλη επίδραση από την Αίγυπτο.

Φαρμακοδοχεία από την αντίστοιχη συλλογή του Μουσείου Ιατρικής Κρήτης
Περνώντας στους ιστορικούς χρόνους (11ος αι. π.Χ.- 476 μ.Χ.), σημαντικές, με βάση αρχαιολογικά ευρήματα, είναι οι πυξίδες για τη φύλαξη φαρμάκων στην Αθήνα στους κλασικούς χρόνους που λέγονται κυλιχνίδες και αφιερώνονται σε θεότητες από ιατρούς μαζί με άλλα σύνεργα του επαγγέλματός τους, συνήθως μία μήλη. Εκτός από ξύλο απαντά και η χρήση χαλκού, μαρμάρου και ελεφαντόδοντου.

Στην ελληνιστική εποχή υπήρχαν πολλές ουσίες από φαρμακευτικά φυτά και εικονογραφημένα κείμενα βοτανολογίας. Λογικό είναι να υποθέσουμε ότι μικρογραφίες τους θα απεικόνιζαν και φαρμακευτικά δοχεία, όπως συμβαίνει στο μεταγενέστερο Αλεξανδρινό χειρόγραφο του Νικάνδρου «Περί Θηριακών και Αλεξιφαρμάκων». Η εκτεταμένη χρήση ιατρικής και φαρμακολογίας προϋποθέτει τη χρήση πολλών δοχείων. Μάλιστα ορισμένα αποτέλεσαν από την εποχή κατασκευής τους συλλεκτικά αντικείμενα λόγω και της υψηλότατης καλλιτεχνικής στάθμης, που οφείλεται στην τελειοποίηση της μεθόδου του φυσητού γυαλιού.

Οι Ρωμαίοι είναι οι πρώτοι που εισήγαγαν πωματισμό δοχείων για αποθήκευση υγρών με φελλό. Ανέγραφαν και το περιεχόμενο του δοχείου με ετικέτες στο λαιμό ή σφραγίδα. Εδώ έχουμε και τα λεγόμενα βάζα Θηριακής, τα οποία υπάρχουν σε φαρμακεία ως τον 19ο αιώνα μ.Χ. (εικόνα από υλικό Μουσείου;). Τα φαρμακοδοχεία ήταν το σήμα κατατεθέν των ιατρών. Σε τάφους ιατρών απεικονίζεται ερμάρι με δοχεία πάνω στη σαρκοφάγο τους και δίπλα στο νεκρό έχουμε τέτοια αντίστοιχα με άλλα όργανα επαγγέλματος.

Στους μέσους χρόνους (476 μ.Χ. έως το τέλος του 15ου αιώνα μ.Χ.) Βυζάντιο, Δυτικός πολιτισμός και το Αραβικό ρεύμα αλληλεπιδρούν. Τα φιαλίδια και τα δοχεία αντανακλούν την κοινωνική και οικονομική θέση των ιατρών. Από τον 7ο αιώνα μ.Χ. και μετά δε χρησιμοποιούνται πολυτελή δοχεία με φάρμακα. Στον 11ο αιώνα μ.Χ. όμως δημιουργούνται μεγάλα φαρμακεία μέσα σε μοναστήρια. Αγιογραφίες ιατρών- αγίων παρέχουν τυπικές απεικονίσεις με φαρμακευτικές πυξίδες, όπως είναι εικόνες των Αγίων Αναργύρων. Παρατηρούμε μία μερική επικάλυψη των επαγγελμάτων του φαρμακοποιού και του αρωματοποιού που είχαν κοινό όνομα (μυρεψοί). Οπότε τίθεται το ερώτημα αν η ουσία και το δοχείο της είναι αποκλειστικά για φαρμακευτική ή κοσμητική ή λατρευτική χρήση.

Στο Ισλάμ συναντάμε τεχνολογική εξέλιξη των υλικών για τα φαρμακευτικά δοχεία και φιαλίδια καθώς και μοτίβα από τη χλωρίδα και την πανίδα με πλούσια διακόσμηση. Η φαγεντιανή είναι το πιο συχνά χρησιμοποιούμενο υλικό για φαρμακευτικά δοχεία ενώ διαδίδεται και η χρήση πορσελάνης σε βάζα και φιαλίδια, που είναι ανθεκτική, αδιάβροχη, διαυγής και δεν προκαλείται διάχυση χρωμάτων σε αυτήν. Άρα είναι κατάλληλο υλικό για φαρμακευτικά φιαλίδια. Ένα ιδιαίτερο πλεονέκτημά της είναι ότι τα περιεχόμενα του φαρμάκου δεν αλλοιώνονται από το ηλιακό φως και για αυτό είναι ακριβότερη από το γυαλί.

Στη Δύση εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται πυξίδες στο Μεσαίωνα για εναπόθεση λιβανιού και μύρων εκτός της φύλαξης φαρμάκων. Τα νοσοκομεία μέσα σε μοναστήρια έχουν φαρμακοποιό και τεράστια φαρμακεία με πλήθος αγγείων. Ο δρόμος για ιδιωτικά φαρμακεία ανοίγει από τον 13ο αιώνα μ.Χ. όταν αναλαμβάνουν λαϊκοί φαρμακοποιοί στα μοναστικά νοσοκομεία. Τα ιδιωτικά φαρμακεία για να προσελκύσουν πελάτες χρειάζονται πολυτελή φαρμακοδοχεία.

Μεταξύ 16ου και 19ου αιώνα χωρίζεται η φαρμακολογία από την ιατρική και τη θρησκεία. Ο 17ος αιώνας είναι ο αιώνας της επιστημονικής επανάστασης με διαχωρισμό του επαγγέλματος του φαρμακοποιού. Εκτός από νέα φάρμακα και δοχεία, οι φαρμακοποιοί χρειάζονται πολυτελή σκεύη για λόγους γοήτρου. Έτσι τα φαρμακεία έχουν πολυτελή δοχεία στη βιτρίνα, κάτι που ανακαλεί τη ρωμαϊκή εποχή όπου υπήρχαν αρνητικά σχόλια για τη χλιδή φαρμακευτικών αντικειμένων. Στον 18ο αι. εμφανίζονται νέες μέθοδοι κατασκευής του γυαλιού. Τα φαρμακευτικά δοχεία είναι πλέον περιζήτητα. Τα πορσελάνινα δοχεία χρησιμοποιούνται συχνά για φύλαξη φαρμάκων.

Ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζεται από τη βιοχημική παραγωγή φαρμάκων και την αυξημένη ζήτηση κάθε ποιότητας φαρμακευτικών βάζων και μπουκαλιών. Εμφανίζονται νέες μορφές μπουκαλιών και μικρά δοσομετρικά φιαλίδια για κατ’ οίκον επισκέψεις. Γενικά το βάζο και το μπουκάλι με το φάρμακο έπρεπε να εμπνέει σεβασμό και εμπιστοσύνη. Στα μέσα του 20ου αιώνα τα φάρμακα δεν είχαν πια ανάγκη από πολυτελή συσκευασία. Μέσα στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα εμφανίζονται φαρμακευτικά προϊόντα με χαρακτηριστική συσκευασία- στη μισή επιφάνεια της φιάλης αναγράφεται με ανάγλυφους χαρακτήρες το όνομα της εταιρείας και των προϊόντων ενώ στην άλλη μισή είχε επικολλημένη κάποια χάρτινη ετικέτα με λεπτομερέστερη περιγραφή του περιεχομένου

Μουσείο Ιατρικής ΚρήτηςΙατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Κρήτης

Eκθέματα / Φαρμακοδοχεία

Μουσείο Ιατρικής Κρήτης
Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Κρήτης